Inzichten verschaffen om zorgwoestijnen in Europa aan te pakken
Iedereen wil de zorg krijgen die hij of zij nodig heeft, waar en wanneer zij dit nodig hebben. Zogeheten zorgwoestijnen laten zien dat dit niet altijd mogelijk is. Zorgwoestijnen zijn gebieden waar de toegang tot zorg beperkt is vanwege bijvoorbeeld een tekort aan zorgprofessionals of omdat de beschikbare gezondheidsdiensten niet aansluiten op de zorgbehoeften van de bevolking. Dit leidt tot lange reisafstanden naar gezondheidsdiensten en/of belemmert mensen in het tijdig toegang krijgen tot kwalitatief goede zorg. Om gezondheidsongelijkheid in de Europese Unie (EU) aan te pakken, heeft de Europese Commissie prioriteit gegeven aan de aanpak van zorgwoestijnen en daar financiering voor beschikbaar gesteld. Zo worden de EU-lidstaten gestimuleerd om passende maatregelen te nemen.
Om ervoor te zorgen dat deze maatregelen inderdaad succesvol zijn, zouden de EU-lidstaten echter eerst inzicht moeten krijgen in wat zorgwoestijnen precies zijn, en de urgentie van het fenomeen/probleem inzien. Vervolgens zouden ze meer kennis moeten verwerven over mogelijke beleidsoplossingen om deze problemen effectief aan te pakken.
Europees project om te leren over zorgwoestijnen en hoe deze aan te pakken
Het Action for Health and Equity: Addressing medical Deserts-project (AHEAD) – met Wemos als penvoerder – richtte zich op deze uitdagingen. We verwierven inzicht in zorgwoestijnen en ontwikkelden beleidsopties om ze aan te pakken. De Europese Commissie financierde ons project en we werkten samen met partners in Italië, Moldavië, Nederland, Roemenië en Servië. Hun expertise varieerde van academisch onderzoek tot gezondheidsmanagement en burgerparticipatie in beleidsvorming.
Zorgwoestijnen
Geen zorgwoestijn is identiek. Zorgwoestijnen kunnen landelijke, geografisch geïsoleerde gebieden zijn die moeilijk bereikbaar zijn voor een ambulance, of gebieden waar mensen een lange afstand moeten afleggen om een huisarts te bezoeken. Maar ook stedelijke gebieden waar de gezondheidsdiensten niet zijn afgestemd op de behoeften van de lokale bevolking, kunnen zorgwoestijnen worden. Wat zorgwoestijnen gemeen hebben, is dat toegang tot gezondheidszorg niet vanzelfsprekend is. In dergelijke gebieden wordt continu niet voldaan aan de gezondheidsbehoeften van mensen. Dit kan gezondheidsongelijkheid verergeren en kwetsbare groepen zoals ouderen treffen.
Zorgwoestijnen vormen een groeiend probleem in Europa en belemmeren veel Europese burgers in hun toegang tot de zorg die ze nodig hebben.
Zorgwoestijnen visualiseren om het probleem te illustreren
Door literatuuronderzoek, interviews en media-analyse leerden we dat zorgwoestijnen zich op verschillende manieren manifesteren in Italië, Moldavië, Nederland, Roemenië en Servië. Ook zijn er verschillende hoofdoorzaken voor zorgwoestijnen. Maar over het algemeen hebben ze te maken met demografische veranderingen, zoals een vergrijzende bevolking en de daarmee samenhangende toegenomen en veranderende zorgbehoeften, evenals een vergrijzende beroepsbevolking in de gezondheidszorg, en de geografische concentratie van gespecialiseerde gezondheidszorg.
Omdat het begrijpen en ‘zien’ van het probleem essentieel is voor het creëren van meer bewustwording hierover, hebben we een tool ontwikkeld dat zorgwoestijnen in de projectlanden visualiseert. Deze tool hielp ons om beleidsmakers de omvang van het probleem te laten zien en hun bewustwording over zorgwoestijnen te vergroten.
Langer dan twee uur wachten op een ambulance
Tijdens ons project ontmoetten we Aleksander, een gepensioneerde man in een middelgrote stad in Servië. Hij vertelde over zijn ervaringen met de gezondheidszorg. Toen hij een keer het vermoeden had dat hij zenuwletsel had opgelopen, moest hij zijn zoon bellen voor hulp omdat er geen ambulance beschikbaar was. Zijn zoon nam contact op met de spoedeisende hulp van het publieke ziekenhuis, maar kreeg te horen dat hij zijn vader zelf moest brengen “wanneer hij zich beter voelde”. In plaats van zich bij de situatie neer te leggen, regelde hij een bezoek aan een privéarts en -verpleegkundige, die wel de benodigde zorg konden bieden aan zijn vader. Omringd door gebouwen en wonende in een stad met een eerstelijnsgezondheidszorginstelling, apotheken, een publiek ziekenhuis en privéklinieken, had Aleksander nooit het gevoel gehad dat hij zich in een zorgwoestijn bevond. En toch, hoewel hij verzekerd was, konden zijn urgente gezondheidsklachten niet behandeld worden in de publieke gezondheidszorg in Servië.
We ontmoetten ook Maria, een 70-jarige inwoonster van een plattelandsdorp in de regio Campanië in Italië. Ze vertelde dat toen haar vriendin bij een val haar heup had gebroken, ze langer dan twee uur moesten wachten op een ambulance omdat deze bij een ander spoedgeval was. Maria benadrukte hoe belangrijk essentiële diensten, zoals gezondheidszorg, zijn in dergelijke afgelegen gebieden. “Zelfs onder optimale omstandigheden”, zei ze, “zonder andere noodgevallen en bij goede weersomstandigheden doet een ambulance er ongeveer een uur over om mijn dorp te bereiken. Als we niet willen dat onze mooie ‘binnengebieden’ zorgwoestijnen worden, moeten we ervoor zorgen dat ze onze jongeren genoeg te bieden hebben, en dat essentiële diensten voor iedereen beschikbaar zijn.”
Bruikbare oplossingen ontwikkelen met mensen in het veld
Als project hebben we workshops georganiseerd met lokale en nationale belanghebbenden in de vijf projectlanden om consensus te bereiken over bruikbare beleidsoplossingen voor zorgwoestijnen. De groepen waren divers, met onder andere vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, bewonersorganisaties, beroepsorganisaties en vertegenwoordigers van de overheid. We faciliteerden discussies over verschillende oplossingen om overeenstemming te bereiken over een reeks beleidsopties op nationaal en Europees niveau.
In deze workshops leerden we dat oplossingen alleen effectief kunnen zijn wanneer ze zijn afgestemd op de lokale context. Er kwamen meerdere beleidsoplossingen aan bod. Zoals het werven van meer zorgprofessionals voor rurale gebieden, het verbeteren van hun werk- en leefomstandigheden, het opzetten van mobiele apotheken en klinieken, en het versterken van de samenwerking tussen huisartsen en andere zorgprofessionals, zoals specialisten in de ouderengeneeskunde. Om deze oplossingen te laten slagen, is betrokkenheid van, en ondersteuning door, belanghebbenden op lokaal, nationaal en Europees niveau noodzakelijk.
Een nationaal én Europees probleem om op te lossen
Een terugkerend symptoom van zorgwoestijnen is het gebrek aan beschikbare zorgprofessionals, zowel in aantallen als met de juiste vaardigheden. Zorgprofessionals zijn essentieel voor kwalitatief goede gezondheidszorg. Er zijn echter grote verschillen wat betreft de beschikbaarheid van zorgprofessionals binnen de EU, onder andere vanwege onvoldoende opleidingsmogelijkheden of ineffectieve of ontbrekende strategieën om ze te behouden voor de zorg. Het vrije verkeer van werknemers in de EU speelt ook een rol, zij het onbedoeld; het stelt werknemers in de gezondheidszorg in staat om te verhuizen naar landen met betere carrièremogelijkheden.
Er is een steviger zorgpersoneelsbeleid nodig om de opleidingsmogelijkheden, arbeidsomstandigheden, werving en het behoud van zorgprofessionals te verbeteren – niet alleen op nationaal niveau, maar óók op Europees niveau. Een krachtiger optreden van de EU is hiervoor essentieel: de ongelijke beschikbaarheid van zorgprofessionals vormt immers een obstakel voor de ambities van de EU voor gedeelde welvaart en solidariteit in alle EU-lidstaten.
Daarom hebben we met het AHEAD-project niet alleen bijgedragen aan beleidsaanbevelingen voor deze lidstaten, maar hebben we bovenal aangedrongen op collectieve actie vanuit de EU zelf. Gezien de onderlinge verbondenheid tussen de EU en haar lidstaten, zou de EU verantwoordelijkheid moeten dragen voor de gedeelde zorgpersoneelscrisis, en een ambitieus, overkoepelend plan moeten ontwikkelen om deze aan te pakken.
Zorgwoestijnen op de EU-agenda
Om zorgwoestijnen hoger op de Europese agenda te krijgen organiseerden we in april 2023 een rondetafelgesprek in het Europees Parlement, met onder andere beleidsmakers en mensen die zelf de praktische gevolgen van zorgwoestijnen hebben ervaren. We erkenden de noodzaak van gezamenlijke actie voor de aanpak van zorgwoestijnen en drongen er bij de verschillende actoren op aan om samen te werken. We hebben verschillende oproepen tot actie gedaan:
- Voor Europese instellingen om:
a) Europese lidstaten aan te moedigen beschikbare gegevens en instrumenten te gebruiken om zorgwoestijnen te identificeren, en
b) de informatievoorziening over financieringsmogelijkheden voor investeringen in gezondheid, onderwijs en de economie in gebieden met een kwetsbare bevolking en afgelegen gemeenschappen te verbeteren. - Voor lidstaten om een duurzame nationale strategie te implementeren voor de aanpak van zorgwoestijnen en de factoren die bijdragen aan de totstandkoming ervan.
- Voor onderwijsinstellingen om bij te dragen aan die aanpak door opleidingen voor zorgprofessionals voortdurend aan te passen aan de behoeften van de bevolking en de vereisten voor goede zorgverlening, met specifieke aandacht voor afgelegen gebieden.
- Voor beroepsverenigingen in de zorg om deel te nemen aan de co-creatie van beleidsoplossingen om ervoor te zorgen dat deze afgestemd zijn op de lokale contexten/situaties/omstandigheden, en effectieve prikkels bevatten om te werken in gebieden die als zorgwoestijnen kunnen worden beschouwd.
- Voor burgerverenigingen om deel te nemen aan co-creatieprocessen om beleidsoplossingen voor uitdagingen in de gezondheidszorguitdagingen te ontwikkelen.
Een gedeelde zorg die gezamenlijke actie vereist
Alle EU-lidstaten ervaren de uitdagingen die gezondheidsongelijkheden, zorgwoestijnen en de personeelstekorten in de gezondheidszorg met zich meebrengen.. Dit zijn allemaal gedeelde problemen, en om deze met succes te kunnen aanpakken moeten we gezondheidssystemen versterken en veerkrachtig maken. Deze systemen zijn echter verbonden met de interne marktmechanismen binnen de EU – en daarom is het essentieel dat de EU deze uitdagingen ook als een gedeelde verantwoordelijkheid aanpakt. De EU beschikt over de beleidsinstrumenten en financiële middelen om deze uitdagingen doeltreffend aan te pakken. Wat nu nodig is, is multisectorale samenwerking, toewijding en volharding.
Noodzakelijke vervolgstappen om zorgwoestijnen aan te pakken
Met het AHEAD-project hebben we de aandacht voor de problematiek rondom zorgwoestijnen weten te vergroten. Beleidsmakers erkennen in toenemende mate de noodzaak van voldoende, goed gemotiveerde en toegeruste zorgprofessionals, de urgentie van een effectieve aanpak van het zorgpersoneelstekort en van de bestaande ongelijke toegang tot gezondheidszorg. We blijven voortbouwen op de resultaten die we hebben behaald met dit project door in dialoog te blijven met EU-belanghebbenden, en door de ontwikkelingen en discussies rondom zorgwoestijnen in Europa op de voet te volgen. En niet geheel onbelangrijk: we willen ook benadrukken dat het essentieel is om te blijven monitoren en evalueren hoe lidstaten onze inzichten en aanbevelingen gebruiken om uiteindelijk effectieve beleidsveranderingen te realiseren.
De urgente gezondheidscrisis in Europa kan niet langer wachten. Het aanpakken van zorgwoestijnen is cruciaal voor eerlijke toegang tot kwalitatief goede gezondheidszorg, door bekwame, gemotiveerde en goed ondersteunde zorgprofessionals – voor iedereen, waar en wanneer deze ook nodig zijn.
